بر اساس تعریفی كه توسط صندوق بین المللی پول از بودجه‌ریزی عملیاتی عنوان شده است، بودجه‌ریزی عملیاتی عبارت است از:
روشها و سازوكارهایی كه ارتباط بین اعتبارات تخصیص یافته به دستگاههای اجرایی را با خروجی‌ها و پیامدهای آن‌ها از طریق بكارگیری اطلاعات عملكردی در تخصیص منابع تقویت می‌سازد.
بودجه ریزی عملیاتی
به طور کلی بودجه ریزی عملیاتی روشی است برای تخصیص منابع به منظور دستیابی به اهداف برنامه‌ای و نتایج ارزیابی شده. در این روش، منابع بودجه به اهداف مورد نظر در قالب برنامه به نحوی كارا و اثربخش تخصیص می‌یابد و به عبارتی در این روش بودجه ریزی، عوامل صرفه جویی و اثر بخشی به ابعادسنتی بودجه ریزی اضافه می‌گردد و باعث میشود تا هدف‌ها شفاف‌تر بیان و ارزیابی بودجه سهل‌تر شود.
از آنجا که روش متداول بودجه ریزی، اطلاعات کافی در خصوص نتایج هزینه کرد اعتبارات و میزان اثربخشی و کارایی برنامه‌ها را به دست نمی‌دهد، و همچنین دارای افق برنامه ریزی کوتاه مدت بوده و محدودیت اقتـــدار مدیــریت در کنترل هزینه‌ها و نظارت براجرای هر واحد را موجب میشود مواجهه با این شرایط، نیاز به بهبود روشها و رویه‌های بودجه بندی‌های موجود برای افزایش هماهنگی سیستم را مطرح می‌سازد و بعد جدیدی به نام بودجه ریزی عملیاتی را برای تصمیم گیران در مدیریت فعالیت‌های دولتی مطرح ساخته است. بودجه ریزی عملیاتی در واقع همان بودجـــه برنامه ایست که به نحو دقیق‌تر و روشن‌تری اجرای برنامه‌ها را از دید‌گاه هزینه- فایده تجزیه و تحلیل می‌نماید.
انواع بودجه ریزی عملیاتی
نظام بودجه‌ریزی عملیاتی چه در مرحله تدوین بودجه و چه در مرحله اجرای بودجه به ترتیب در سه مرحله به تكامل می‌رسد.
بودجه عملیاتی نمایشی
در این نظام تنها به تهیه فرم‌های مربوطه و شناسایی خدمات سازمانها و تعیین قیمت تمام شده بسنده میشود و نمایشی از بودجه عملیاتی شكل میگیرد. در مرحله اجرای این بودجه، اعتبارات بر اساس عملكرد تخصیص نمی‌یابد. بلكه با هدف افزایش شفافیت در سازمانها بدون برقراری ارتباط میان خروجی‌ها و ورودی‌ها تنها به نشان دادن میزان ارتباط ریالی هر خروجی با ورودی‌ها و منابع سازمانی بسنده میشود.
بودجه عملیاتی خروجی محور
در این نظام بودجه‌ریزی عملیاتی، سازمان اقدام به شناسایی خروجی‌ها (محصولات و خدمات) و نیز فعالیت‌هایی كه منجر به این تولید این خروجی‌ها میشود، می‌پردازد. بدین معنی كه تنها به تعیین اهداف سالانه بسنده می‌كند و به هدف گذاری بلند مدت نمی‌پردازد. همچنین از روشهای حسابداری قیمت تمام شده برای محاسبه بهای تمام شده هر واحد خروجی تولید شده استفاده می‌گردد. در این نوع بودجه، تخصیص اعتبارات بر اساس میزان تحقق اهداف كمی سالانه ( میزان تولید محصولات و خدمات) در دوره‌های زمانی از طریق ارزیابی عملكرد دوره‌ای و بر اساس بهای تمام شده هر واحد محصول یا خدمت تولید شده صورت میگیرد.
بودجه عملیاتی پیامد محور
دراین نظام بودجه‌ریزی عملیاتی، سازمان تلاش می‌كند در كنار شناسایی خروجی‌ها و فعالیتها به شناسایی پیامد‌ها (اهداف بلند مدت) نیز اقدام كند.
به طور کلی میتوان اهمیت بودجه ریزی عملیاتی را بصورت زیربیان نمود:
- ارائه مبنایی صحیح برای اتخاذ تصمیم در خصوص تخصیص منابع.
- استفاده بهینه از منابع و ظرفیتهای موجود و زمینه‌سازی اصلاح ساختاربودجه ریزی و اجراء بودجه.
- تمرکز فرایند تصمیم‌گیری روی مهمترین مسایل و چالش‌هایی که دستگاه اجرایی با آن مواجه است.
- ایجاد یک فرایند منطقی برای تصمیم‌گیری در خصوص بودجه، که بطور مستقیم با فرایند برنامه ریزی، اجرا، کنترل، ارزشیابی و گزارش عملکرد در ارتباط می‌باشد.
- ارائه اطلاعات قابل سنجش برای نهادهای ناظر؛ شامل قوه قضائیه، مجریه و مقننه که بتواند به استناد آن‌ها، میزان پیشرفت و موفقیت برنامه‌ها را در مقابل تخصیص‌های بودجه کنترل کنند.
- بهره‌گیری از روش علمی و انعطاف پذیر، به منظور سازگار ساختن فرایند بودجه ریزی با تحولات توسعه.
- ایجاد ارتباط بین بودجه و نتایج عملکرد برنامه .
- ارائه مبنایی برای پاسخگویی و شفاف‌سازی بودجه
- ارتقاء کیفیت ارائه خدمات به مردم.
- فراهم آوردن زمینه استاندارد‌سازی خدمات دستگاههای دولتی.
- افزایش انگیزه کارکنان و مدیران انجام دهنده فعالیت.
- اعطاء اختیارات لازم به مدیران جهت ارائه خدمات کیفی.
- کنترل نتایج فعالیتها وخدمات به جای کنترل مراحل انجام کار
- در نظر گرفتن کلیه فعالیت‌های مستقیم وغیر مستقیم در برنامه.
- ارائه وتخمین دقیقی از هزینه فعالیتها و در نتیجه شفاف‌سازی بیشتر هزینه.
- استفاده از حسابداری تعهدی بجای استفاده از حسابداری نقدی.
- ایجاد زمینه‌ای برای انجام اصلاحات ساختاری و عقلانی کردن نقش دولت در فعالیت‌های اقتصادی
پارامترهایی که در بودجه ریزی عملیاتی سازمانها مؤثرند به شرح ذیل می‌باشند:
1) هماهنگی بین نهادهای سیاستگذار جهت اجرای بودجه ریزی عملیاتی در سازمان
2) هماهنگی بین بخش‌ها و ادارات تابعه سازمان
3) وجود فرهنگ سازمانی مناسب جهت اجرای بودجه ریزی عملیاتی
4) وجود نیروی انسانی متخصص مورد نیاز جهت اجرای بودجه ریزی عملیاتی
5) وجود ساختار و تشكیلات مناسب جهت اجرای بودجه ریزی عملیاتی
6) طراحی مطلوب بودجه ریزی عملیاتی در سازمان
7) اجرای بهینه بودجه ریزی عملیاتی در سازمان
روشهای تهیه وتنظیم بودجه و روشهای بودجه ریزی
بودجه دارای دو طرف است یک طرف «درآمد» و طرف دیگر «هزینه». بودجه ریزی زمانی موفقیت آمیز خواهد بود که در آغاز هریک از دوطرف بادقت بسیار و صحت هر چه بیشتر پیش بینی گردد. زیرا برآورد ارقامی که پایه و اساس درستی نداشته باشد در عمل با انحراف قابل توجهی مواجهه شده و دسترسی به هدف‌ها را مشکل خواهد ساخت. از این رو برای پیش بینی درآمدها و برآورد هزینه‌ها روشهای مختلفی شناسایی و به کار گرفته شده که به شرح آن پرداخته میشود.
الف-روشهای پیش بینی درآمدها
پیش بینی منطقی و اصولی و دقیق درآمد‌های دولت اهمیت بسیار دارد چون تصمیم‌گیری وبرنامه ریزی روی هزینه‌های دولتی در درجه اول تابع درآمدها و توان مالی دولت است. زیرا نیازمندیهای دولت نامحدود ومنابع وامکانات او محدود می‌باشد از این رو لازم است در آغاز مجموع درآمد حاصل از منابع گوناگون پیش بینی گردیده و سپس چگونگی توزیع درآمد پیش بینی شده بین نیازمندیهای مختلف ازطریق برآورد هزینه مشخص گردد.
برای پیش بینی درآمدها روشهای گوناگون ابداع که مورد استفاده قرار گرفته است؛ که در زیر به چهار روش متداول اشاره خواهد شد:
- روش سال ماقبل آخر (The rule of penultimate year)
- روش حد متوسط‌ها (Method of averages)
- روش پیش بینی مستقیم (Method of direct valuation)
- روش سنجیده منظم (Systemathc method)
بطورکلی میتوان پیش بینی درآمد را تابع اصول زیر دانست:
- سیاست‌های مالی و اقتصادی دولت و مقررات مربوط
- مبالغ وصول شده درآمد در سال مورد نظروسالهای پیش
- تجزیه و تحلیل وضع دوران‌های اقتصادی و تعیین همبستگی آن‌ها با مقدار درآمدها
- اظهار نظر و قضاوت کارشناسان
ب- برآورد هزینه‌ها
بخش دیگر بودجه به برآورد هزینه‌ها مربوط میشود؛ در پی تحولاتی که در سالهای گذشته در بودجه ریزی پدید آمده است. زمانی که اساس بودجه ریزی را کنترل مالی تشکیل می‌داد، هزینه محور اصلی بودجه ریزی بوده و بعد که بودجه ریزی به خدمت مدیریت درآمد روشهای بودجه ریزی برنـامه‌ای وعملیــاتی روی کـار آمد. اینک به شناسایی هر یک از روشهای برآورد هزینــه پرداخته میشود.
1) بودجه متداول
بودجه متداول را میتوان قدیمی‌ترین بودجه ریزی دانست در این نوع بودجه ریزی، هزینه‌های هر دستگاه اول به تفکیک فصول وموارد هزینه تقسیم‌بندی میشود. دربودجه متداول مقدارکالا و خدمات برحسب قیمت آن‌ها در قالب مواد هزینه نشان داده میشود ولی معلوم نیست که کالا‌ها و خدمات مزبور برای چه برنامه‌ها و عملیاتی پیشنهاد شده است. در بودجه متداول، برآورد هزینه‌ها معمولا بر مبنای هزینه‌های سال ما قبل آخر ونیمه اول سال جاری انجام میشود. و تغییرات حجم کار در پیش بینی هزینه دقیقا مورد بررسی قرار میگیرد .
2) بودجه ریزی افزایشی
این روش با شیوه تغییرات جزئی در تصمیم‌گیری انطباق دارد.طبق این روش، برای تصمیم‌گیری جدید، به تصمیم هائی که قبلا در زمینه مورد نظر گرفته شده مراجعه نموده و باتوجه به نیازهای موجود، تغییرات جزئی درآنها بوجود می‌آورد. در این سبک بودجه ریزی، حجم عملیات دستگاه را ثابت فرض می‌کنند و سپس افزایش یا کاهش هزینه‌ها در برابر حجم عملیات ثابت، مقایسه وبرآورد می‌نمایند که به « نگه داشت سطح عملیات» موسوم است. در صورتیکه بودجه حجم عملیات توسعه یابد یا وظیفه جدیدی به دستگاه اجرایی محول گردد، آثار مالی آن به تفکیک در بودجه منظم خواهد گردید. در این روش، در برآورد هزینه‌های سال بعد، یعنی سال بودجه بسیار مؤثر بوده و میتوان بعنوان یک ابزار سریع درتخمین وبرآورد هزینه‌ها کمک شایان توجهی نماید.
3) بودجه برنامه ای
در بودجه برنامه‌ای عملیات دستگاه اجرایی به شکل برنامه کار تنظیم میشود به طوریکه براساس آن، کارهای این دستگاهها حسب هدف‌های اساسی، طرح‌ها یا فعالیت‌های مهم آن مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و ارزش پولی مخارج آن‌ها برآورد وپیش بینی می‌گردد.
4 – بودجه عملیاتی
به طور کلی خط روشنی نمی‌توان میان بودجۀ برنامه‌ای و بودجۀ عملیاتی رسم کرد زیرا در واقع بودجۀ عملیاتی مرحله پیشرفته‌تری از بودجۀ برنامه‌ای است. بعضی از نویسندگان ازجمله واترسون حتی این دو اصطلاح را بطور مترادف آورده‌اند. همانطور که در مطالب بالاگفتیم که اولین بودجۀ برنامه‌ای عبارتست از تقسیم‌بندی وظائف و عملیات دولت در قالب برنامه‌ها و فعالیتها ی مشخص است. و نیز گفتیم که مواد هزینه که در بودجه متداول در قالب وزارت خانه یا سازمان شکل می‌گرفت در بودجۀ برنامه‌ای درقالب برنامه و فعالیت تهیه میشود. اگر این امر را پایان بودجۀ برنامه‌ای بدانیم، وظیفه بودجۀ عملیاتی از این نقطه شروع میشود؛ بعبارت دیگربودجۀ برنامه‌ای و عملیاتی تا این مرز باهم مشترک هستند، درحقیقت؛ بودجۀ عملیاتی بدون پیمودن طریق بودجۀ برنامه‌ای موضوعی نداشته و مصداق نمی‌یابد.
نگارش: ساناز یوسفی
به منظور کسب اطلاعات بیشتر، مطالعه مقاله مالیات سبز در اقتصاد سبز را به شما عزیزان پیشنهاد می نماییم.
